طبقه بندی علمی
فرمانرو: جانوران
شاخه: بند پایان
زیر شاخه: سخت پوستان
رده: آبشش پایان
راسته: پری میگوها
خانواده: آرتمیایان
سرده: آرتمیا
گونه ها
Artemia franciscana
Artemia gracilis
Artemia monica
Artemia parartemia
Artemia parthenogenetica
Artemia persimilis
Artemia pollicaris
Artemia salina
Artemia salina x nyos
Artemia sinica
Artemia tibetiana
Artemia tunesiana
Artemia urmiana
تاریخچه گزارش آرتمیا
بر اساس اسناد علمی، اولین گزارش مکتوب علمی درباره آرتمیا، متعلق به آرتمیای دریاچه ارومیه در بیش از هزار سال پیش یعنی سال 982 میلادی می باشد، که در کتاب “حدود العالم” به ثبت رسیده است. در این کتاب اینگونه نوشته شده است:
و دوم دریای کبوذان [دریای کبودان = دریاچه ارومیه] بارمینیه [به ارمینیه = به ارومیه = در ارومیه درازاء او پنجاه فرسنگ است اندر پهنای سی فرسنگ. اندر میان این دریا دهیست کبوذان [کبودان (کبودان نام یکی از جزایر دریاچه ارومیه‌است)] گویند و این دریا بدان ده باز خوانند و از گرد او آبادانیست و اندر او هیچ جانور نیست از شوری آبش، مگر کرم.
مینورسکی در ترجمه انگلیسی کتاب حدود العالم واژه “ارمینیه” را ارمنستان ترجمه کرده است که لغتنامه دهخدا در توضیح واژه “کبودان” به صراحت به این اشتباه اشاره و واژه صحیح را “ارومیه” معرفی کرده است؛ و آن را ناشی از اشتباه لفظی می‌داند. اما مسئله جالب اینکه، پرفسور سورجلوس رئیس مرکز رفرانس آرتمیای دانشگاه گنت بلژیک، یکی از اسامی قدیمی آرتمیا را “کرم آب شور” (brine worm) اعلام کرده است.
آرتمیا نخستین بار در لیمینگتون (انگلستان) در سال ۱۷۵۵ توسط شلوسر Schlosser شناسایی شد و بعد از آن تاریخ از بسیاری مکانها گزارش شد. شلوسر آرتمیا را تحت عنوان “یک حشره ناشناس” معرفی کرده؛ از این رو او نیز لفظ آرتمیا را در نوشته خود به کار نبرده، زیرا در سال 1819 یعنی 64 سال بعد از شلوسر، شخصی به نام “لیچ” برای اولین بار نام علمی آرتمیا را پیشنهاد و استفاده کرده است.
حدود العالم نخستین کتاب جغرافیا به زبان فارسی است. این کتاب به سال 982 میلادی نوشته شده و به جغرافیای عمومی پرداخته است، ولی نام مؤلف کتاب معلوم نیست. بدین ترتیب باید اذعان داشت که حدود 800 سال قبل از شلوسر (هزار سال پیش از این)، در کتاب حدود العالم، اولین کتاب جغرافیای فارسی، آرتمیا برای نخستین بار از دریاچه ارومیه به صورت یک مستند علمی گزارش شده و شلوسر در واقع اولین تصویر شماتیک از آرتمیا را ترسیم کرده است. برای سالها این موجود را فقط به عنوان یک جانور سخت پوست و در محدوده کتابهای جانور شناسی می‌شناختند و در سال ۱۹۳۰ یا ۱۹۳۳ دانشمندی به نام Alvin sealo کاربرد آن را برای پرورش ماهی پیشنهاد کرد. در ۱۹۳۹ ارزش آرتمیا به عنوان یک غذای اساسی در پرورش نوزاد آبزیان شناخته شده بود. در اواخر دهه ۱۹۴۰، با افزایش علاقه به ماهیان زینتی گرمسیری؛ ارزش تجاری آرتمیا دو چندان شد. از دیگر سو، اولین گزارش کتبی مربوط به وجود آرتمیا در دریاچه ارومیه توسط شخصی به نام گانتر Gunther در سال ۱۸۹۹ میلادی یعنی بیش از یکصد سال پیش ارائه شده است و پژوهشگران آن را آرتمیا سالینا Artemia salina نامیدند. سپس در سال ۱۹۷۶ دانشمندانی با نامهای Bowen و Clarck آرتمیای دریاچه ارومیه را دوباره از نظر سیستماتیک مورد بررسی قرار دادند و بار دیگر نام آرتمیا اورمیانا را تایید نمودند. همچنین در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی در پی بررسی های دکتر آذری تاکامی مشخص شد که آرتمیای موجود در دریاچه ارومیه گونه‌ای متفاوت و بومزاد Endemic دریاچه ارومیه است. گونه بومزاد گونه‌ای است که فقط در یک محل یافت میشود و در نقاط دیگر کره زمین دیده نمی‌شود. از این رو آن را آرتمیای دریاچه ارومیه Artemia urmiana نامیدند. در دو دهه اخیر در بلژیک، مرکزی تحت عنوان I.S.A یا International Study of Artemia درست شده که در سطح جهانی و به طور وسیع بر روی آرتمیا کار می‌کند.
شناسائی آرتمیا
آرتمیا، سخت پوستی آبزی، کوچک و از رده آبشش پایان است، که به راحتی با چشم غیر مسلح دیده میشود. آرتمیا نامهای فارسی دیگری همچون “گوشواره آبی”، “خرچنگ لب شور” و “میگوی آب شور” نیز دارد.
پراکندگی آرتمیا در ایران و جهان
ابتدا تمام جمعیت های موجود آرتمیا در جهان را از نوع آرتمیا سالینا می نامیدند، اما بعدها گونه های مختلف آنها را تشخیص دادند. مطالعات ژنتیک در قرن گذشته نشان می‌دهد که آرتمیا Artemia به دو صورت بکرزائی Parthenogenesis و جنسی Zygogenesis تولید مثل می‌کند. همچنین مطالعات نشان می‌دهد که آرتمیا در دریاچه ارومیه به هر دو صورت تولید مثل می‌کند.
آرتمیا گسترش جهانی دارد و زیستگاه آن آبهای شور و بسیار شور آبگیرهای نمکی مناطق ساحلی و دریاچه های شور و قلیایی است. تاکنون در بیش از ۵۰۰ نقطه جغرافیایی در جهان وجود انواع آرتمیا گزارش شده و در بسیاری نقاط دیگر نیز رهاسازی شده است. نکته قابل توجه درباره آرتمیا این است که میزان شوری آب زیستگاه آن بر اندازه و وزن و بطور کلی بر ریخت شناسی آن موثر است.
آرتمیا از نقاط مختلفی از ایران گزارش شده است و به جز دریاچه ارومیه از مکانهای دیگر مانند تالا‌ب های جنوبی دریاچه ارومیه، دریاچه شورابیل در شهر اردبیل که در حال حاضر منقرض شده، دریاچه پریشان در استان فارس، تالا‌ب جازموریان در استان کرمان، تالا‌ب گاوخونی در اصفهان، آبگیر اینچه در گلستان، دریاچه حوض سلطان در قم، تالا‌ب میقان در استان مرکزی، دریاچه شور (نوق) در شمال شرقی انار در استان کرمان، دریاچه های مهارلو، طشک و بختگان در فارس، دریاچه آران و بیدگل در قم، رودخانه کال شور در سمنان، کال شور در لرستان، کال شور کرج و نیز دریاچه ورمال (هامون صابوری) در غرب زابل گزارش شده است.
تاکنون سه گونه آرتمیا در ایران شناسایی شده است. آرتمیای دریاچه ارومیه فقط از همین دریاچه گزارش شده است. آرتمیای بکرزا Artemia parthenogenetica تقریبا در تمام دریاچه‌های شور به جز ارومیه و نوق گزارش شده است. آرتمیا فرانسیسکانا Artemia feranciscana نیز یک گونه غیر بومی و مهاجم است که فقط از دریاچه مهارلو و دریاچه نوق گزارش شده است. آرتمیا، از نظر ریخت شناسی بسیار زیبا و ظریف است و می‌تواند الهام بخش ساخت تندیس های کوچک، گردن بندهای ظریف و انواع انگشتر برای دختران و بانوان ایرانی باشد. رنگ آرتمیای دریاچه ارومیه نارنجی متمایل به قرمز است و با توجه به نوع تغذیه و شرایط محیطی ممکن است به رنگ نارنجی متمایل به سبز هم دیده شود. طول عمر این گونه بین ۵۰ تا ۶۰ روز است.
ارزش غذایی و اقتصادی آرتمیا
با توجه به اینکه از تخم آرتمیا در پرورش میگو و از نوزاد آن در پرورش ماهی به خصوص ماهی قزل‌آلا و ماهی سفید استفاده میشود، می توان سود سرشاری را عاید کشور کرد. بررسی های انجام شده نشان می‌دهد که میانگین میزان کل توده زنده (بیومس) و تخم مقاوم آرتمیا در دریاچه ارومیه، طی یک سال به ترتیب حدود ۴۰۰ هزار تن به صورت وزن تر و ۳۲۰۰ تن به صورت وزن خشک برآورد شده است. این تولید سالانه، بر اساس محاسبات انجام شده، حداقل نزدیک به ۱۰ میلیارد دلا‌ر ارزش دارد. حال اگر با در نظر گرفتن ملا‌حظات اکولوژیک برای بقای گونه، فقط یک درصد آرتمیای بالغ و جوان به صورت زنده یا ۱۰ درصد آن به صورت منجمد و یا ۱۰ درصد تخم تولید شده مورد بهره برداری قرار گیرد، حداقل رقمی نزدیک به ۱۰۰ میلیون دلا‌ر در سال برای کشور ارز آوری دارد. از طرفی با این تولید، ضمن تامین تمامی نیازهای طرحهای بزرگ پرورش میگو و ماهی در حال انجام یا پیش بینی شده از سوی شیلا‌ت ایران و سایر سازمانها و موسسات خصوصی، ایران به عنوان دومین تولیدکننده و صادرکننده آرتمیا به جهان معرفی خواهد شد.
آرتمیا جانداری است سخت پوست، که در آبهای شور زندگی می‌کند. دریاچه ارومیه در ایران، یکی از غنی ترین منابع آرتمیا در جهان شمرده میشود. شاید به جرات بتوان گفت که آرتمیا مهمترین غذای زنده مورد استفاده در آبزی پروری یا کشتاب ورزی جهانی است. وقتی در دنیا سالانه بیش از ۲۰۰۰ تن کیست آرتمیا معامله میشود و به خصوص از خود آرتمیا یا کیست آن، در تغذیه مراحل نوزادی ماهیان، سخت پوستان و نرم تنان و… سود می‌برند، می‌توان پی به اهمیت این سخت پوست کوچک برد.
آرتمیا اورمیانا یکی از هفت گونه آرتمیای شناخته شده در جهان است و در حالت طبیعی ۵۲ درصد پروتئین و ۴ درصد چربی دارد که می توان میزان چربی آن را در پرورش مصنوعی و غذادهی دستی به میزان ۱۴ درصد افزایش داد. همچنین می‌توان از آن پس از انجام اعمال غنی سازی به عنوان حامل در انتقال انواع مواد غذایی، ویتامین ها و آنتی بیوتیک‌ها در تغذیه انواع آبزیان استفاده کرد. در کشورهایی که بازار آرتمیای جهان در اختیار آنها است به ازای هر ۱۰۰ هکتار زمین برای پرورش آرتمیا در مزارع پرورش، حداقل ۵۰ نفر کارگر ساده و ۱۰ نفر کارگر آموزش دیده به کار برده می‌شوند.
